أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

مسئله 15:

لا یجوز ابتداء السلام للمصلی، وکذا سائر التحیات مثل «صبحک الله بالخیر» أو «مساک الله بالخیر» أو «فی أمان الله» أو «ادخلوها بسلام» إذا قصد مجرد التحیة، وأما إذا قصد الدعاء بالسلامة أو الاصباح والامساء بالخیر ونحو ذلک فلا بأس به وکذا إذا قصد القرآنیة من نحو قوله:  «سلام علیکم»  أو «ادخلوها بسلام» وإن کان الغرض منه السلام أو بیان المطلب بأن یکون من باب الداعی على الدعاء أو قراءة القرآن.

نظیر این مسئله را قبلاً داشتیم و قبلاً هم من اشکال می­کردم و می­گفتم این عرفاً کلام آدمی است و کلام آدمی در نماز، نماز را باطل می­کند.

مسئله اینست که اگر کسی در نماز به دیگری بگوید «صبحک الله بالخیر» و یا «مساک الله بالخیر»، نماز باطل است؛ برای اینکه تحیّت است و تحیّت کلام آدمی است و مثل اینکه بگوید حال شما چطور است. همینطور که اگر عمداً بگوید حال شما چطور است، نمازش باطل است، اگر هم بگوید «صبحک الله بالخیر»، باز نمازش باطل است.

می­فرمایند اما اگر «صبحک الله بالخیر» را به قصد دعا بگوید، ولو اینکه تحیّت هم اراده کرده، طوری نیست. یعنی در نماز کسی بگوید سلام و این هم بگوید سلامٌ علیکم و بعد او بگوید «صبحک الله بالخیر» و این هم بگوید «صبحک الله بالخیر». می­فرمایند اگر قصد دعا کند، نمازش طوری نیست ولو اینکه ارادۀ تحیّت کرده باشد. داعی اینست که بگوید «صبحک الله بالخیر» اما برای اینکه کلام آدمی نشود، قصد دعا می­کند و «صبحک الله بالخیر» و «مساک الله بالخیر» هم دعاست و این قصد دعا می­کند، اما اراده­اش اینست که جواب «صبحک الله بالخیر» او را بدهد. می­گویند این طوری نیست.

اتّفاقاً در مسائل بعد همین حرف جلو می­آید و همه اشکال کردند و من جمله مرحوم سیّد. اما قطع نظر از مباحثۀ بعد، اینکه مردم از «صبحک الله بالخیر» برداشت تحیّت می­کنند. یعنی مثل سلام است. چطور اگر کسی در نماز بگوید سلامٌ علیکم، ولو قصد دعا هم بکند، مردم برداشت می­کنند که در نماز سلام کرده است، یعنی این را دعا نمی­بینند ولو اینکه این شخص ارادۀ دعا هم کرده باشد. وقتی دعا نشد، کلام آدمی می­شود و اگر کسی در نماز جواب سلام داد و این به قصد دعا گفت «صبحک الله بالخیر»، نمازش باطل است برای اینکه مردم این را تحیّت می­دانند و وقتی مردم این را تحیّت دانستن، ولو دعا باشد اما کلام آدمی است و نماز باطل است. مرحوم سیّد در مدت عمرشان یک مرتبه هم از این کارها نکردند.

مثلاً پسرش می­خواهد به مسافرت برود و این بگوید «فی أمان الله» و یا به فارسی بگوید «برو به امید خدا». معلوم است احدی تا حال از این کارها نکرده و من جمله خود مرحوم سیّد.

می­فرمایند:

لا یجوز ابتداء السلام للمصلی...

یعنی ولو به قصد دعا هم باشد، نمی­تواند بگوید. مثلاً کسی نماز می­خواند و پدرش یا یکی از بزرگان رسید و این در نماز گفت «سلامٌ علیکم». می­فرمایند «لایجوز ابتداء السلام للمصلی».

تا اینجا حرف خوبی است اما بعد می­فرمایند:

إذا قصد مجرد التحیة وأما إذا قصد الدعاء بالسلامة أو الاصباح والامساء بالخیر ونحو ذلک فلا بأس به وکذا إذا قصد القرآنیة من نحو قوله:  «سلام علیکم»  أو «ادخلوها بسلام» ...

یعنی اگر برای تحیّت باشد، نمی­شود. مثلاً می­گوید «صبحک الله بالخیر» و یا به فارسی می­­گوید صبح آقا بخیر و دعایش می­کند. و یا می­گوید «فی أمان اللّه»، برو به امید خدا و دعایش می­کند، وأما إذا قصد الدعاء بالسلامة أو الاصباح والامساء بالخیر ونحو ذلک فلا بأس به.

و اما در وقتی که در نماز هست اگر به کسی بگوید سلامٌ علیکم و از او اراده کند «سلامٌ قولاً من ربّ الرحیم» را، می­فرمایند باز هم طوری نیست.

وإن کان الغرض منه السلام أو بیان المطلب بأن یکون من باب الداعی على الدعاء أو قراءة القرآن...

در اینجا می­خواهند علت بیاورند و می­گوید وقتی که می­گوید «سلامٌ علیکم»، قرآن اراده کرده ولو داعی او هم تحیّت باشد، داعی بر داعی طوری نیست. بنابراین اینکه مشهور شده در میان فقها و من جمله خود مرحوم سید که «لایجوز ابتداء الصلاة للمصلّی»، مانحن فیه را می­­گیرد؛ خواه قصد قرآن کند و خواه قصد قرآن نکند. اصلاً مردم که به یکدیگر سلام می­کنند، ارادۀ معنا نمی­کنند بلکه ارادۀ تحیت می­کنند. یکی می­گوید سلامٌ علیکم و دیگری هم می­گوید سلامٌ علیکم و او می­گوید «صبحک الله بالخیر» و دیگری هم می­گوید «صبحک الله بالخیر» و اصلاً به ذهنش نمی­آید که این دعاست. آنچه به ذهنش می­آید اینست که می­خواهد اظهار ارادت کند و می­گوید سلامٌ علیکم و دیگری هم اظهار ارادت می­کند. لذا ولو اینکه ارادۀ دعا کند، یعنی مثلاً کسی به دیگری سلام می­کند و ارادۀ تحیت نکند بلکه ارادۀ دعا کند، مردم از این دعا نمی­فهمند بلکه مردم از این تحیّت را می­فهمند و لذا بعد می گوییم که اگر کسی در نماز بگوید «صبحک الله بالخیر» نمازش باطل است. لذا این فرمایش مرحوم سید، انحصاری هم است، از خود مرحوم است و دیگران نگفته اند، آن چیزی که دیگران گفته اند این است که: لا یجوز ابتداء السلام للمصلی، وکذا سائر التحیات مثل «صبحک الله بالخیر» أو «مساک الله بالخیر»، إذا قصد مجرد التحیة، این را دیگر نگفته­اند برای اینکه معلوم است سلام به همدیگر مجرد اظهار ارادت است، اما اگر بخواهد این را سلب بکند از این معنا و بگوید «سلامٌ علیکم» من اراده می­کنم دعا را، او هم جواب بدهد «سلامٌ علیکم» مثل یک کسی است که بگوید خداحافظ من رفتم، او هم بگوید به امید خدا. همان طوری که آنجا نماز باطل است، اینجا هم نماز باطل است.

سابقاً اگر یادتان باشد همین بحث را داشته­ایم، و ما می­گفتیم داعی بر داعی که مرحوم سید دارند درست نیست، برای اینکه سلام به یکدیگر در نماز یا غیر از نماز که سفارش شده است از باب اظهار ارادت است و از باب تحیت است، هیچ کس اراده نمی­کند که وقتی سلام به کسی کرد «صبحک الله بالخیر» به یکدیگر گفت، بگوید من دعا کردم و جواب دعا شنیدم، بگوید من اظهار ارادت کردم و جواب اظهار ارادتم را داد. و اما من دعا کردم و او هم جواب دعای مرا داد، هیچکس نمی­فهمد. لذا این مسألۀ داعی بر داعی مرحوم سید حتماً درست نیست. و در نماز سلام نمی­شود داد.

مسألۀ 16:

یجوز رد سلام التحیة فی أثناء الصلاة بل یجب وإن لم یکن السلام أو الجواب بالصیغة القرآنیة ، ولو عصى ولم یرد الجواب واشتغل بالصلاة قبل فوات وقت الرد لم تبطل على الأقوى.

اگر کسی به شما سلام کرد، جواب سلامش را باید بدهید، ولو تحیت باشد، در بین فقهاء اختلاف عجیبی شده است که اگر کسی به شما سلام کرد جواب سلامش را باید بدهید این یعنی چه؟

هیچکس حرف مرحوم سید را نزده است که بگوید او دعا می­کند و سلام می­کند تحیت است و او دعا می­کند و این اشکال ندارد، همه گفته­اند. برای خاطر اینکه روایت داریم و آن روایت هم خیلی تضئیق دارد. و آن روایت است که می­گوید اگر کسی به شما سلام کرد فقط جواب سلامش بدهید، نه زیادتر. اگر او گفت سلام، تو باید بگویی سلام و نباید بگویی «سلامٌ علیکم»، دعا و غیر دعا نیست همان که او گفته است را بگویید. اگر او گفت سلام شما نباید بگویی «صبحک الله بالخیر» یا اگر گفت «صبحک الله بالخیر» شما نمی­شود جواب بدهی «صبحک الله بالخیر»، و فقط جواب سلام به همان اندازه که او گفته است. اگر گفت سلام، شما هم بگویید سلام، اگر گفت «سلامٌ علیکم» شما هم بگویید «سلامٌ علیکم».

و اما او می­گوید معمولاً وقتی خانم­ها سلام می­کنند غیر از سلام ما است، یعنی ما به یکدیگر می­گوییم «سلامٌ علیکم» ولی خانم­ها، هم به مردان و هم به زنان می­گویند سلام، و جواب هم می­شنوند سلام.

«سلامٌ علیکم» از زن­ها و مردها نیست «علیکم» آن را حذف می­کنند. اگر یادتان باشد در سیوطی گفته شده چیزی که واجب است و حذفش بکنی اشکال ندارد، او می­گوید سلام و جواب می­شنود سلام، یعنی سلام علیکم و او هم که می­گوید سلام یعنی «سلام علیکم». حالا اگر در غیر نماز زن­ها بگویند «سلامٌ علیکم» و او هم بگوید سلام اشکال ندارد، اگر برعکس باشد باز هم اشکالی ندارد. ولی اگر در نماز باشد خانم بگوید سلام و شما بخواهی بگویی «سلام علیکم» می­گویند جایز نیست.

روایت دارد و در روایت می­گوید نمی­شود قصد دعا کند و بگوید «سلامٌ علیکم»، و باید همانطور که او سلام کرده به همان مقدار شما نیز جواب بدهید؛ کلام آدمیست و روایت داریم دربارۀ گفتن کلام آدمی در خصوص سلام؛ گفته­اند شاید برای اینکه حق الناس است اجازه داده شده که به این اندازه در نماز حرف بزنیم، و سابقاً گفتم اگر همین اندازه حرف در نماز بزند به کلمتین و لا مهملتین نماز باطل است، اینجا هم اگر کسی سلام کند شما جواب بدهی «سلامٌ علیکم» نماز باطل است.

صحبت­های مرحوم سید که گرفته شده از اجماع است منافات پیدا می­کند با فرمایش ایشان، در کلمات اصحاب مثل روایات؛ این است که تو حق سلام کردن نداری اما اگر کسی سلام کرد به همان اندازه، نه کم و نه زیاد جواب او را بده، اما اگر روایت داشته باشیم که اگر قصد دعا باشد تو بگویی «سلامٌ علیکم» اشکال ندارد برای اینکه «سلامٌ علیکمِ» تو از باب دعاست و چون از باب دعاست تحیت من بابِ دعا اشکال ندارد، کسی نگفته و خود مرحوم سید هم نمی­گوید.

عبارت مرحوم سید را ببینید یجوز رد سلام التحیة فی أثناء الصلاة بل یجب وإن لم یکن السلام أو الجواب بالصیغة القرآنیة، ولو اینکه قصد قرآنیت نکند واجب است جواب داده شود. بل یجب و إن لم یکن السلام أو الجواب بالصیغة القرآنیة  ولو عصى ولم یرد الجواب لم تبطل على الأقوى، بعضی­ها اینقدر سخت گرفتند که گفته­اند ترک واجب در نماز، نماز را باطل می­کند، لذا اگر کسی بگوید سلام ، شما باید جوابش را بدهی، اگر جواب ندهی نمازت باطل است. ولی معلوم است این حرف درست نیست برای اینکه نهی در عبادت نیست، نهی از یک کاری است در نماز. مثل اینکه یک کسی نماز می­خواهد و در نماز به نامحرم نگاه می­کند لذا او گناه کرده و در نماز هم گناه کرده اما نهی در عبادت نیست بلکه نهی از این است که به نامحرم نگاه نکن. هر دو با هم جمع میشود. لذا آن کسی که گفته است اگر جواب ندهی نمازت باطل است، این طور نیست نماز باطل نیست ولو جواب ندهی. و علی کل حالٍ اگر کسی به شما سلام کرد واجب است جوابش را بدهی ولی همین که واجب است جواب بدهی روایت دارد.

صاحب وسائل چندین روایت دارد.

روایت 1 از باب 16 از ابواب قواطع الصلاة، وسائل الشیعه، جلد 7، صفحه 267:

منها صحیحة محمد ابن مسلم: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ فَقُلْتُ‏ السَّلَامُ‏ عَلَيْكَ‏ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ قُلْتُ: كَيْفَ أَصْبَحْتَ؟ فَسَكَتَ فَلَمَّا انْصَرَفَ قُلْتُ: لَهُ أَ يَرُدُّ السَّلَامَ وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ؟ فَقَالَ: نَعَمْ، مِثْلَ مَا قِيلَ لَهُ.

كَيْفَ أَصْبَحْتَ حال شما چطور است؟ فَسَكَتَ حضرت جواب ندادند، فَلَمَّا انْصَرَفَ قُلْتُ لَهُ أَ يَرُدُّ السَّلَامَ وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ فَقَالَ نَعَمْ در نماز بودم جوابت را دادم مِثْلَ مَا قِيلَ لَهُ امّا جوابش را باید بدهیم به اندازه­ای که او سلام کرده است. اگر گفت سلام تو هم بگو سلام، اگر گفت: «سلامٌ علیکم» تو هم بگو «سلامٌ علیکم». و اما اگر او گفت سلام، تو حق نداری بگویی «سلامٌ علیکم» برای اینکه کلام آدمی تحیت است، کلام آدمی نماز را باطل می­کند.

روایت 3 از باب 16 از ابواب قواطع الصلاة، وسائل الشیعه، جلد 7، صفحه 268:

مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِA قَالَ: إِذَا سَلَّمَ عَلَيْكَ‏ الرَّجُلُ‏ وَ أَنْتَ‏ تُصَلِّي قَالَ تَرُدُّ عَلَيْهِ خَفِيّاً كَمَا قَالَ.

جوابش را کم بده همانطور که او گفته است. و نظیر این دو روایت زیاد داریم، که می­گوید جواب سلام در نماز واجب است اما باید مواظب باشی یک کلمه زیاد و یا کم نشود. مواظب باش یک دفعه «صبحک الله بالخیر» نگویی، باید همان مقدار سلام کنی حالا بداند در نمازی یا نداند، جواب سلام تو باید به اندازه گفته او باشد.

در روایت داریم که اگر  قصد قرآنیت بکنی او می­گوید سلام تو بگویی «سلامٌ علیکم صبحک الله بالخیر» اشکالی ندارد. هیچ کس نگفته و نه می­تواند بگو و روایت هم می­گوید حق نداری. حالا ما می­گوییم روایت­ها را خودمان تخصیص بزنیم اگر کسی گفت سلام تو بگویی «سلامً علیکم صبحک الله بالخیر» و در حال رفتن بگوید «فی امان الله» و همه را قصد دعا بکنی هیچ اشکالی ندارد، مسلماً با این روایتها منافات دارد. روایت ها به ما می گوید که ردّ سلام به همان اندازه نه کم و نه زیاد، قصد قرآنیت بکنی یا نکنی، مرحوم سید هم همین را فتوا می دهد درست هم فتوا داده است، مشهور میان اصحاب هم هست، بعضی ها که واجب می دانند می گویند اگر جواب ندهی نماز باطل است، باید جواب بدهیم اما من باب تحیت، به همان اندازه که گفت و اما اگر او سلام کرد من به عنوان تحیت، او فارسی گفت و من عربی بگویم، یا او عربی گفت و من فارسی بگویم یا ترکی بگویم، او گفت سلام من بگویم «سلامٌ علیکم» اینها همه نماز را باطل می­کند و فقط یک جا تخصیص خورده که خود فقها هم می گویند که تخصیص برایشان سنگین است که حرف زدن در نماز چه جور می­شود تخصیص باشد. اما گفته اند چون روایت داریم بر طبق روایت به اندازه ضرورت در نماز حرف بزن.

و اما بگوید که اگر قصد تحیت کنی به اندازۀ ضرورت و اگر قصد دعا کنی هر چه باشد اشکالی ندارد، خانم می گوید سلام و شما بگویی «سلامٌ علیکم» مشرف باد اما قصد دعا بکنی، یک کسی به شما بگوید سلام و شما بگویی «سلامٌ علیکم صبحکم الله بالخیر» و قصد دعا بکنی خوب مسلم است که در روایات نداریم فقها نمی­گویند، خود مرحوم سید اینجا نمی­گوید، و اینجا تفاوتی بین کلام مرحوم سید و مسألۀ قبل دیده می­شود.

و صلّی الله علي محمّد وَ آل محمّد