أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

بحث دربارۀ این جملۀ مرحوم سید «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» در مورد ستر و ساتر بود.

عبارت مرحوم سید این بود که:

‏‏ ‏‏‏ویجب ستر المرأة تمام ‏‎ ‎‏بدنها عمّن عدا الزوج و المحارم إلّا الوجه و الکفّین مع عدم التلذّذ و الریبة،‎ ‎‏و أمّا معهما فیجب الستر، ویحرم النظر حتّی بالنسبة إلی المحارم، وبالنسبة إلی‎ ‎‏الوجه و الکفّین،والأحوط سترها عن المحارم من السرّة إلی الرکبة مطلقاً، کما ‏‎ ‎أنّ الأحوط ستر الوجه و الکفّین عن غیر المحارم مطلقاً.‏

زن باید همۀ بدن را بپوشاند به جز از شوهر و از محارمش. اما صورت و دو کف دست، اگر لذتی در کار نباشد و اگر احتمال مفسده نباشد، جایز است. و اما اگر لذت باشد و اگر احتمال مفسده باشد، واجب است که بپوشاند و بر دیگران نیز حرام است که نظر کنند، حتی اگر خواهر و برادر باشند.

همچنین راجع به وجه و کفین. اگر تلذّذی در کار باشد یا احتمال مفسده باشد، باید بپوشاند و دیگران هم باید نظر نکنند. مقداری راجع به آیات، در این باره صحبت کردم و نوبت رسید به روایات اهل بیت. یک روایت را در جلسۀ قبل خواندم که روایت صحیح‌السند بود.

روایت 5 از باب 109 از ابواب مُقدمات النکاح، وسائل‌الشیعه، جلد 20، صفحه 202:

صحیحه مسعدة بن زیاد، قال: سمعت جعفراً «علیه‌السلام» و سئل عمّا تُظهر المرأة من زینتها؟‌ قال: الوجه و الکفین.

روایت 3 نیز مانند همین روایت است.

اشکالی که داشتیم، این بود که بحث ما اینست که آیا زن می‌تواند صورتش را به نامحرم نشان دهد، با اینکه لذت و ریبه‌ای هم در کار نیست. اما اگر بخواهد زینتش را نشان دهد، مسلّماً حرام است. اگر یک خانم زینت‌کرده به جلسۀ نامحرم بیاید و نامحرم صورتش را ببیند، کار آنکه نگاه می‌کند حرام است و کار آنکه می‌نمایاند نیز حرام است. بحث ما اینست که صورت بدون زینت و دستها بدون جلب نظر و بدون زینت و تلذّذ و بدون احتمال مفسده، آیا باید بپوشاند یا نه؟!

مرحوم سید گفتند نه، و تمسکی که شده به این روایت است و گفتم این روایت از بحث ما خارج است. در این روایت سوال از زینت می‌کند امام «سلام‌الله‌علیه» نیز جواب به جواز می‌دهد و لذا روایت، معرضٌ عنها عندالاصحاب است.

روایت 3 از باب 109 از ابواب مُقدمات النکاح، وسائل‌الشیعه، جلد 20، صفحه 201:

صحیحه عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ (عَلَیهِ اَلسَّلاَمُ): فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: إِلاّٰ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا ، قَالَ: «اَلزِّینَةُ اَلظَّاهِرَةُ: اَلْكُحْلُ، وَ اَلْخَاتَمُ».

حضرت فرمودند (إِلاّٰ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا) یعنی سرمه در چشم و انگشتر در دست. یعنی اشکال ندارد زن با سرمه در چشم به کوچه بیاید و مرد نامحرم نیز به او نگاه کند.

اگر یادتان باشد، ما (إِلاّٰ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا) را به لباس زدیم و گفتیم (وَلَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ، إلّا للمَحارِم) و بعد فرمود: (وَلَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا...) یعنی با لباسهای متزین و جالب.

این روایت می‌گوید مراد زینت ظاهر است. آنگاه زینت ظاهر مثل، سرمه در چشم یا انگشتر در دست. این روایت هم معرضٌ عنها عندالاصحاب است. آنچه بحث ماست و مرحوم سید فرمودند وجه و کفین بود بدون زینت و بدون تلذّذ و بدون احتمال مفسده. یعنی آیا خانم می‌تواند صورت عادی را نپوشاند و می‌توان به او نگاه کرد یا نه؛ مرحوم سید این را فرمودند جایز است، بدون اینکه لذتی در کار باشد و یا مفسده‌ای در کار باشد.

این روایت می‌گوید اگر صورت زینت کرده را نشان نامحرم دهد، طوری نیست. یا نگاه کردن به صورت زینت کرده اشکال ندارد.

فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: إِلاّٰ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا، قَالَ: «اَلزِّینَةُ اَلظَّاهِرَةُ: اَلْكُحْلُ، وَ اَلْخَاتَمُ».

 لذا احدی این را هم نگفته است. یعنی شما یک فقیه از قدماء و متأخرین و متأخر متأخرین پیدا نمی‌کنید و حتی خود مرحوم سید هم گفتند حتی اگر دو سه تا مو هم پیدا باشد، حرام است. و اما اینکه صورت زینت کرده را می‌تواند نشان دهد یا به او نگاه کنند، حرام است.

لذا این روایت هم راجع به زینت است و نه راجع به وجه و کفین. بنابراین وجه و کفین بدون زینت و بدون تلذّذ و بدون مفسده منظور است. مرحوم سید گفتند صورت عادی را می‌تواند نشان دهد. و اما این دو روایت مربوط به زینت است و زینت را هیچکس نگفته است.

روایت از قرب الإسناد، باب فی مایجب علی‌النساء من‌الصلاة، صفحه 227، حدیث 890:

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ مَا یصْلُحُ لَهُ أَنْ ینْظُرَ إِلَیهِ مِنَ الْمَرْأَةِ الَّتِی لَا تَحِلُّ لَهُ؟ قَالَ: الْوَجْهُ، وَ الْكَفُّ، وَ مَوْضِعُ السِّوَارِ.

پرسید نامحرم به چه عضوی از بدن می‌تواند نگاه کند؟ فرمودند به صورتش و به دستها و به النگویش.

النگو را هیچکس نگفته و اصلاً النگو ظاهر نیست و اگر بخواهد نشان دهد باید ظاهرش کند، علی کل حال زینت است و آیۀ (وَلَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ) می‌گوید النگو را هم حتماً باید پوشاند؛ لذا روایت قُرب‌الإسناد هم مربوط به زینت است و از بحث خارج است. در این روایت فرموده که می‌توان به النگو نگاه کرد، درحالی که النگو زینت ظاهر هم نیست.

آنچه ما بحث می‌کنیم راجع به وجه و کفین است و نه راجع به یدَین. النگو در ید است و نگاه کردن به بالای دست خانم یا حتی نگاه کردن به النگوها حرام است.

روایت دیگری هست که صحیح‌السند و ظاهرالدلاله است، اما به مقام قدس امام «سلام‌الله‌علیه» نمی‌خورد و دوست چنین سوالهایی نمی‌کند.

روایت 3 از باب 1 از ابواب النکاح، وسائل‌الشیعه، جلد 20، صفحه 308:

صحیحه عَنْ عَلِی بْنِ سُوَیدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیهِ اَلسَّلاَمُ: إِنِّی مُبْتَلًى بِالنَّظَرِ إِلَى اَلْمَرْأَةِ اَلْجَمِیلَةِ فیعْجِبُنِی اَلنَّظَرُ إِلَیهَا؟ فَقَالَ: یا عَلِی لاَ بَأْسَ إِذَا عَرَفَ اَللَّهُ مِنْ نِیتِكَ اَلصِّدْقَ، وَ إِیاكَ وَ اَلزِّنَا فَإِنَّهُ یمْحَقُ اَلْبَرَكَةَ وَ یهْلِكُ اَلدِّینَ.

گفت من مبتلا هستم به زن زیبایی و خوشم می‌آید که به او نظر کنم. فرمودند اگر نخواهی به جاهای بدی برسد، طوری نیست. مواظب باش زنا نکنی برای اینکه زنا برکت عمر و برکت مال و برکت علم و بالاخره همۀ برکات را می‌برد.

این روایت می‌گوید نگاه عاشقانه اشکال ندارد. من خیال نمی‌کنم کسی از امام «سلام‌الله‌علیه» چنین سوالی کند تا امام «سلام‌الله‌علیه» این جواب را بدهد و بگوید نگاه عاشقانه طوری نیست و مواظب باش که منجر به زنا نشود.

اینها روایاتی است که به آنها تمسّک شده برای نگاه به صورت. مرحوم سید «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» در اینجا دو مرتبه فرمودند:

‏‏‏‏‏ویجب ستر المرأة تمام ‏‎ ‎‏بدنها عمّن عدا الزوج و المحارم إلّا الوجه و الکفّین مع عدم التلذّذ و الریبة،‎ ‎‏و أمّا معهما فیجب الستر، ویحرم النظر حتّی بالنسبة إلی المحارم، وبالنسبة إلی‎ ‎‏الوجه و الکفّین،والأحوط سترها عن المحارم من السرّة إلی الرکبة مطلقاً، کما ‏‎ ‎أنّ الأحوط ستر الوجه و الکفّین عن غیر المحارم مطلقاً.‏

اگر برادری نگاه تلذّذ به خواهرش کند یا خواهری خودش را برای برادرش درست کند تا او نگاه کند، حرام است.

حال ما روایتی پیدا نکردیم و شما بگردید و ببینید که روایتی داریم که بتواند حرف مرحوم سید را اثبات کند یا نه.

مرحوم سید یا دیگران «الوجه و الکفین» را می‌گویند، اما آیا روی پای زیبا می‌توان نگاه کرد یا نه؟ نگاه به آن را احدی نگفته است. اتفاقاً برای کسانی که می‌خواهند بازی شهوت‌انگیز کنند، پایشان را به نامحرم نشان می‌دهند و نگاه کردن به قَدَم، مسلّم جایز نیست و مثل اینکه نگاه به النگو و بالای مچ جایز نیست و آنچه که بعضی از فقها فتوا می‌دهند، روی قرص صورت است «مع عدم التلذّذ و الریبة». یعنی تلذّذ و احتمال مفسده حرام است. اگر تلذّذ و احتمال مفسده نباشد، آنگاه جایز است که او بنمایاند و دیگری هم نگاه کند.

بنابراین می‌گوییم همینطور که مرحوم سید فرمودند: «‏‏‏ویجب ستر المرأة تمام ‏‎ ‎‏بدنها عمّن عدا الزوج و المحارم إلّا الوجه و الکفّین مع عدم التلذّذ و الریبة،‎ ‎‏و أمّا معهما فیجب الستر، ویحرم النظر حتّی بالنسبة إلی المحارم» و اما با تلذّذ و ریبه حرام است و واجب است بر زن که بپوشاند و واجب است که مرد نگاه نکند. حتی در مورد خواهر و برادر و اینکه تاکید شده به خواهر و برادر که در یک اطاق نخوابند، به این دلیل که احتمال مفسده هست.

ما نتوانستیم دلیلی از قرآن یا روایات اهل بیت پیدا کنیم که نگاه کردن بدون تلذّذ و ریبه حرام است یا نه.

فردا راجع به آياتی که در قرآن راجع به حجاب است، صحبت می‌کنم.

و صلّی الله علی محمد و آل محمد