أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم‏ رَبِّ اشْرَحْ لي‏ صَدْري وَ يَسِّرْ لي‏ أَمْري وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني‏ يَفْقَهُوا قَوْلي.    

مرحوم سیّد در مسأله‌ی 52 می‌فرمایند: «لا یجب علی من تیمم بدلاً عن الغسل أن یبقی مستیقظاً حتی یطلع الفجر، فیجوز له النوم بعد التیمم قبل الفجر علی الاقوی، و إن کان الاحوط البقاء مستیقظاً لإحتمال بطلان تیممه بالنوم کما علی القول بأنّ التیمم بدلاً عن الغسل یبطل بالحدث الاصغر.»[1]

می‌فرمایند: اگر کسی شب جُنُب شده و نمی‌تواند غسل کند، وقتی تیمم کرد، می‌تواند بخوابد و اگر بعد از اذان صبح بیدار شود، چون قبلاً تیمم کرده، مانعی ندارد و مثل این است که غسل کرده باشد و با غسل وارد اذان صبح شده باشد.

در باب تیمم اختلافی هست و مسأله‌ی این اختلاف، علاوه بر این که هفت هشت مرتبه در عروه آمده، در رساله‌های عملیه هم این مسأله‌ی هفت هشت مرتبه آمده است و آن این است که آیا تیمم بدل از غسل یا تیمم بدل از وضو، مثل غسل و وضو است یا نه؟

مشهور در میان اصحاب می‌گویند: نه، این تیمم مبیح للصلاة و مبیح للعمل است. لذا اگر مثلاً صبح جُنُب بود و نمی‌توانست غسل کند، می‌تواند تیمم کند، اما وقتی نمازش تمام شد، این تیمم هم باطل می‌شود؛ لذا نمی‌تواند روی قرآن دست بکشد و نمازش را در مسجد بخواند. اسمش را «مبیحا للصلاة» گذاشته‌اند، اما اختصاص به نماز ندارد و مبیح برای کاری است که می‌خواهد انجام دهد، که در مسأله‌ی ما چون نمی‌تواند غسل کند، برای این که بتواند وارد اذان صبح شود و روزه‌اش صحیح باشد، تیمم می‌کند. ولو این که گفته‌اند بقای بر جنابت تا اذان صبح روزه را باطل می‌کند و کفاره دارد، اما به این شخصی که نمی‌تواند غسل کند، می‌گویند: تیمم کن و با تیمم وارد اذان صبح شو و روی این قاعده‌ که باید با طهارت وارد اذان صبح شوی، پس با تیمم وارد اذان صبح شو. لذا الان هم در رساله‌ها هست که اگر در اول شب تیمم کند، حق خوابیدن ندارد و باید بیدار بماند. پس اگر تیمم نکرد، یا تیمم کرد، باید موقع اذان صبح بیدار باشد؛ لذا اگر مثلاً قبل یا بعد از خوردن سحری تیمم کند و تا اذان صبح بخوابد، گفته‌اند: برای این که اگر قبل از اذان صبح خوابید، این حدث اصغر یعنی خواب، تیمم را باطل می‌کند و با جنابت وارد اذان صبح می‌شود و روزه‌اش باطل است، کفاره هم دارد.   

این حرف در میان اصحاب شهرتی پیدا کرده است و گفته‌اند: تیمم به هیچ دردی نمی‌خورد، مگر برای چیزی که موظف است برای آن تیمم کند. مثلاً آب ندارد، یا یکی از آن هفت مورد را دارد و برای نماز وظیفه‌اش تیمم است، این می‌تواند تیمم کند و با آن تیمم نماز بخواند؛ اما نمی‌شود در مسجد نماز بخواند و به مجرد این که نماز خواند، تیمم باطل است و اگر بخواهد دست روی قرآن بکشد، نمی‌شود. آن‌وقت برای ظهر و عصر هم حتماً باید تیمم کند و نوبت به وضو هم نمی‌رسد. مرتب باید تیمم کند، تا این که بتواند غسل کند و وقتی غسل کرد، رفع حدث اکبر می‌شود و تا غسل نکرده، به واسطه‌ی تیمم، رفع حدث اکبر نمی‌شود. مثلاً اگر صبح تیمم کرد، برای نماز  ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا هم باید تیمم کند. این حرف در رساله‌ها و بین اصحاب شهرتی پیدا کرده است. 

در مقابل این‌ها بعضی گفته‌اند: تیمم مثل غسل است، «التُّرَابُ أَحَدُ الطَّهُورَیْنِ»[2] «یَکْفِیکَ سَنَة»[3]. از جمله کسانی که روی این حرف فتوا می‌دهند، مرحوم سید در عروه است. آن‌وقت نتیجه هم زیاد پیدا می‌شود. در همین مثالی که زدم، شخصی الان جُنُب است، یا حائض، یا نفسا است و پاک شده و نمی‌تواند غسل کند، پس باید تیمم کند. پس اگر مثلاً صبح تیمم کرد، با این تیمم می‌تواند مسجد برود و نمازش را با تیمم بخواند و برای نماز ظهر و عصر باید وضو بگیرد و این‌طور نیست که گفته‌اند ظهر و عصر هم باید تیمم کند و همین‌طور تیمم کند تا به آب برسد و وقتی به آب رسید، تیمم باطل می‌شود و باید غسل کند و در غسل جنابت اولش وضو ندارد و بعد باید وضو بگیرد. در مانحن فیه هم همین را فرموده‌اند و گفته‌اند: بقای بر جنابت تا اذان صبح روزه را باطل می‌کند؛ پس حالا اگر این نتواند غسل کند، باید تیمم کند. اما نمی‌تواند بخوابد؛ برای این که به مجرد این که بخوابد، آن حدث و نوم، تیمم را باطل می‌کند و بقای بر جنابت تا اذان صبح می‌شود و وقتی بقای بر جنابت تا اذان صبح شد، روزه‌اش باطل است. اما کسانی که می‌گویند کار غسل یا وضو را می‌کند، در مسأله‌ی ما اینطور می‌شود که این جُنُب است و آب ندارد و تیمم می‌کند و مثل این است که غسل کرده باشد. چطور اگر غسل کرده بود، می‌توانست تا اذان صبح بخوابد، الان هم همین‌طور است و وقتی تیمم کرد، می‌تواند بخوابد؛ برای این که حدث اکبر رفع شده و لازم نیست بیدار بماند. برای این که حدث اکبر از بین رفته و خواب نمی‌تواند کار کند. لذا لازم نیست تا اذان صبح بیدار باشد؛ حالا تیمم قبل از اذان صبح باشد، یا اول شب باشد. هر وقت جُنُب شد، می‌تواند تیمم کند و بعد یا بخوابد یا بیدار بماند و اگر اول شب تیمم کرد، موقعی که می‌خواهد وارد اذان صبح شود، لازم نیست تیمم کند، برای این که تیمم کار غسل را کرد و مثل این است که غسل کرده باشد؛ همین‌طور که لازم نیست دو باره غسل کند، در اینجا هم لازم نیست تیمم کند.

مرحوم سید در هفت هشت جای عروه این فتوا را می‌دهد، لذا در اینجا که «علی الأقوی» دارند، اشاره به آن مطلب است که مسأله‌ اختلافی است. حتی مثلاً استاد بزرگوار ما آقای بروجردی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) در حالی که از کسانی بود که می‌فرمود: تیمم «أَحَدُ الطَّهُورَیْنِ» است و مبیح للصلاة و مبیح برای آن کار نیست، اما چون در رساله و فتوا مرد محتاطی بود، می‌گفتند برای صبح  تیمم کند. مثلاً در ماه رمضان تیمم کند و تا اول اذان صبح بیدار بماند و چون تیمم اول است، می‌تواند با آن نماز بخواند. اما برای نماز ظهر و عصر احتیاط واجب می‌کردند و می‌گفتند: هم تیمم کند و هم وضو بگیرد و مرحوم  آقای بروجردی این دو سه روزه جمع بین امرین می‌کردند و می‌گفتند: هم تیمم کند و هم وضو بگیرد. اما وضو بگیرد، برای این که تیمم اول کار وضو را کرد و «أَحَدُ الطَّهُورَیْنِ یَکْفِیکَ سَنَة» اما می‌گوییم تیمم کند، چون در میان بزرگان اختلاف است.

ایشان نمی‌توانستند از اختلاف دست بکشند. خیلی جاها این‌طور بود که آقای بروجردی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) احترام خاصی برای قدمای اصحاب و حتی برای بزرگانی مثل محقق و علامه و شهیدین و غیره قائل بودند و برایشان سنگین بود که در مقابل این‌ها قد علم کنند و آنها را رد کنند. ایشان این کار را می‌کردند، به ما هم تذکری می‌دادند که خیلی در این چیزها، مخصوصاً در مقابل مثل شیخ طوسی جرأت نداشته باشیم. من هشت سال درس آقای بروجردی رفتم، وقتی ایشان به قول شیخ طوسی می‌رسیدند، مثل این که وحشتی پیدا می‌کردند. آن‌وقت، بعضی اوقات که باید شیخ طوسی را رد می‌کردند، برای این که استدلال و دلیلشان در رد شیخ طوسی بود، آن‌وقت عذرخواهی می‌کردند و عذرخواهی ایشان این بود که می‌فرمودند: شیخ طوسی عمر کوتاهی کردند و در خفقان عجیبی بودند و قضیه‌ی سنی گری و جسارت به شیعه بوده و از آن طرف بیش از دویست جلد کتاب نوشتند و من جمله تهذیب و استبصارِ کتب اربعه از ایشان است، کتاب‌های اصولی، مثل عُده نوشته‌اند، کتاب‌های تفسیری مانند تبیان نوشته‌اند و اگر عمرشان را به این مسأله‌ی بسنجم، یک دقیقه یا دو دقیقه می‌شده است و با یک دقیقه یا دو دقیقه فکر کردن روی یک مسأله‌ی، اشتباهی پیدا می‌شده است و بعضی اوقات در این‌جا با تبسّم خاصی می‌گفتند: شیخ طوسی در اینجا قلیانشان را نکشیده بودند.

لذا آقای بروجردی از کسانی بودند که می‌گفتند: «التُّرَابُ أَحَدُ الطَّهُورَیْنِ یَکْفِیکَ سَنَة»و به مجرد این که تیمم کند، مثل این است که غسل کرده باشد و به مجرد این که تیمم کند، مثل این است که وضو گرفته باشد. لذا قبل از نماز و بعد نماز می‌تواند روی قرآن دست بگذارد و می‌تواند با آن تیمم  به مسجد برود و مثل این که غسل کرده باشد، می‌تواند کار غسل را انجام دهد، من جمله در مسأله‌ی ما می‌فرمودند: اگر اول شب تیمم کند، مثل این‌ است که غسل کند و لازم نیست بیدار بماند و اگر خواب بود و اذان صبح شد، طوری نیست. اما ایشان در رساله احتیاط واجب می‌کردند که هم تیمم کند و هم وضو بگیرد.

اما این را بدانید که مشهور در میان اصحاب همین است که تیمم مبیح است و مطهِّر نیست، بلکه مبیح للصلاة، یا مبیح للصوم و یا مبیح برای هرچیزی است که برای آن تیمم کرده است. بعد هم به مجرد این که آن عمل تمام می‌شود، این تیمم هم تمام می‌شود. لذا مثلاً آقای بروجردی در رساله‌ می‌فرمودند: کسی که دو سه روز جُنُب است و نمی‌تواند غسل کند، باید تیمم کند و با آن تیمم نماز بخواند. اما وقتی تیمم می‌کند، برای نماز ظهر و عصر وضو هم بگیرد. این مسأله‌ از اینجا سرچشمه می‌گیرد.

در مسأله‌ روایات زیادی هم نداریم و معمولاً روی قواعد جلو آمده‌اند و گفته‌اند: «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً»^[4] می‌گوید: اگرآب داری، غسل کن و اگر آب نداری، تیمم کن. حالا اگر ما بگوییم: تیمم فقط برای نماز است، معنا ندارد؛ بدل وضو تیمم کرد و بدل غسل را تیمم قرار داد؛ یا این روایت «التُّرَابُ أَحَدُ الطَّهُورَیْنِ یَکْفِیکَ سَنَة» که خواندم ولو نبوی است، اما اصحاب به روایت تمسک کرده‌اند، اما کسانی که می‌گویند «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً» اطلاق ندارد و در مقام بیان تشریع است و تشریع نمی‌تواند برای ما چیزی درست کند، همچنین جمله‌ی « التُّرَابُ أَحَدُ الطَّهُورَیْنِ» یا «التُّرَابُ أَحَدُ الطَّهُورَیْنِ یَکْفِیکَ سَنَة». گفته‌اند: پیغمبراکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) می‌خواستند تیمم درست کنند و اما در مقام بیان این‌ها نیست که کجا تیمم کند و کجا تیمم نکند و وقتی در مقام بیان نیست، باید قدر متیقن بگیریم و قدر متیقنش این‌ است که تیمم مبیح است.

اما مثل مرحوم سید فتوا می‌دهند که تیمم مبیح للصلاة نیست و احد الطهورین است و وقتی احد الطهورین شد، این‌طور می‌شود که: «لا یجب علی من تیمم بدلاً عن الغسل أن یبقی مستیقظاً حتی یطلع الفجر، فیجوز له النوم بعد التیمم قبل الفجر علی الاقوی، و إن کان الاحوط البقاء مستیقظاً لإحتمال بطلان تیممه بالنوم کما علی القول بأنّ التیمم بدلاً عن الغسل یبطل بالحدث الاصغر.» اگر مبیح باشد، باید بیدار باشد؛ برای این که به مجرد این که می‌خوابد، تیمم باطل می‌شود. اگر اول شب بخواهد تیمم کند طوری نیست، اما فایده ندارد و باید قبل الفجر تیمم کند و با تیمم وارد اذان صبح شود. «علی الأقوی» اشاره به این‌ است که خیلی‌ها گفته‌اند: حتماً قبل الفجر بیدار باشد. چنانچه در باب صلاة هم گفته‌اند: اگر نمازصبح را با تیمم خواند، چون تیمم بدل از غسل بود، وضو نمی‌خواست، اما ظهر و عصر، محدث است و آن تیمم هم مبیح لصلاة الصبح بود، ولی الان جُنُب است و باید تیمم کند و نماز بخواند.

بعضی‌ها فرق گذاشته‌اند و گفته‌اند: وقتی موقع نماز ظهر و عصر شد، هم تیمم کن و هم وضو بگیر؛ یا اگر خواستی روزه بگیری، می‌شود. البته کسانی که این را گفته‌اند، این راهم گفته‌اند که روزه‌ی مستحب را می‌توانی بگیری، اما روزه‌ی واجب معین را اگر وقتش تنگ نباشد، نمی‌توان گفت. اما برای ماه رمضان، مثلاً کسی یک ماه مریض است و آب برایش ضرر دارد و مجبور است یک ماه تیمم کند و الان جُنُب شده است، پس در این یک ماه باید قبل از اذان صبح تیمم کند و بیدار بماند تا وارد اذان صبح شود. مثل مرحوم سید و ما می‌گوییم تیمم کار غسل را می‌کند، اما این‌ها گفته‌اند: در همان دفعه‌ی اول که جُنُب شد و تیمم کرد، مثل این‌ است که غسل کند و لازم نیست بعد بیدار بماند و اصلاً محدث نیست تا این که بیدار بماند، ولی برای نمازهایش حتماً باید وضو بگیرد و آن تیمم مطلقا در همه چیز و من جمله در مسأله‌ی ما کار غسل را کرد. لذا مرحوم سید می‌فرمایند: «فیجوز له النوم بعد التیمم قبل الفجر علی الاقوی».

فتوای ما هم همین است و من هم در حاشیه بر عروه و رساله گفته‌ام: علی الأقوی این تیمم، کار وضو و غسل را می‌کند و وقتی کار وضو و غسل را کرد، در همه جا مثل نماز و روزه و رفتن در مسجد و خواندن قرآن و غیره، کار غسل را می‌کند، چنانچه از آن طرف هم گفتیم وقتی کار غسل را کرد، می‌تواند نماز صبح را  با این تیمم بخواند و اما برای نماز ظهر و عصر  باید وضو بگیرد و نماز بخواند. برای تنگی وقت هم همین است؛ مثلاً یک شخصی برای تنگی وقت تیمم می‌کند، این کار وضو را می‌کند و اگر خواست با این تیمم به مسجد برود و نماز بخواند، ما می‌گوییم: طوری نیست. اما آقایان می‌گویند اگر برای تنگی وقت تیمم کند، اشکال دارد و چون تیمم برای تنگی وقت است، هیچ کاری نمی‌توان با آن کرد. ولی ما برای تنگی وقت هم می‌گوییم: این آقا برای تنگی وقت تیمم کرد، برای این که آب نداشت تیمم کرد و حالا که تیمم کرد، مثل این‌ است که غسل کند، می‌تواند به مسجد برود و نماز بخواند. حالا برای مغرب و عشا چون آب دارد، مثل آنجاست که آب پیدا کرد و همین‌طور که آنجا باید غسل کند، در اینجا هم باید غسل کند. لذا ایشان هم مثال زدند و اما آن هم خیلی اهمیت ندارد برای این که اثبات نمی‌کند که تیمم فقط مبیح للصلاة است. 

حالا شمایید و فتوای شما و اختلافاتی که در مسأله‌ی هست. اما آنچه ما می‌خواهیم این‌ است که مرحوم سید (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) از کسانی است که مطلقا در همه جا می‌فرمایند:  تیمم کار وضو و غسل را می‌کند؛ هرکاری که با غسل می‌کنی، با تیمم هم می‌توان کرد و هر وظیفه‌ای که بعد از غسل داری، بعد از تیمم هم همان وظیفه را داری و هر وظیفه‌ای که بعد از وضو داری، با تیمم هم همان وظیفه هست. این علی الأقوی گفتن ایشان هم به خاطر شهرت است، نه این که به خاطر دلیلشان باشد و مرحوم سید این شهرت را با گفتن علی الأقوی به ما فهمانده‌اند.

مسأله 53: «لایجب علی من أجنب فی النهار بالاحتلام أو نحوه من الأعذار أن یبادر إلی الغسل فوراً، وإن کان هو الاحوط.»[5]

اگر یک شخصی در روز محتلم شد، لازم نیست غسل کند. مثلاً صبح جُنُب شد و می‌توانست فوراً غسل کند، اما لازم نیست و طوری نیست که تمام روزش در جنابت باشد و حتی العیاذبالله نماز هم نخواند و شب غسل کند، او تارک الصلاة است، اما روزه‌ای که گرفته اشکال ندارد. برای علتش یک جمله دارند و آن این‌ است که بقای بر جنابت تا اذان صبح دلیل دارد و الاّ نماز یشترط فیه الطهارة والصوم لایشترط فیه الطهارة. این فتوا را همه‌ی محشین بر عروه هم فرموده‌اند و هرکسی که استدلال کرده، همین‌طور استدلال کرده که روزه لایشترط فیه الطهارة و اما نماز یشترط فیه الطهارة. بنابراین اگر یک لحظه محدث باشد، نمازش باطل است، اما در باب صوم لازم نیست. لذا اگر بقای بر طهارت تا اذان صبح را نداشتیم، می‌گفتیم که اصلا چه قبل از اذان و چه بعد از اذان، طهارت در صوم شرط نیست و صوم بدون طهارت مجزی است.  

این حرف پیش اصحاب مسلّم است. حالا این فرمایش ایشان و این اجماع در اینجا، قدری حرف ما را که گفتیم بقای بر جنابت تا اذان صبح روزه را باطل نمی‌کند و روایات را حمل براستحباب کردیم، قوی می‌کند. این قاعده را که قاعده‌ی مسلّمی در فقه شده که «لایشترط فی الصوم الطهارة» و من جمله مسأله‌‌ای که ایشان در اینجا فرموده‌اند، گفته‌ی ما را تقویت می‌کند؛ برای این که ما می‌گوییم: بقای بر جنابت تا اذان صبح روزه را باطل نمی‌کند، برای این که «لایشترط فی الصوم الطهارة» و روایت‌هایی که می‌گوید باطل می‌کند، خلاف این قاعده است و معارض دارد و حمل بر استحباب می‌کنیم و معلوم است که انسان با طهارت روزه بگیرد، بهتر از این‌ است که با جنابت روزه بگیرد، اما روزه باطل نیست. لذا در آنجا دلیل داریم، اما متأسفانه یا لامتأسفانه همان دلیل‌ها هم معارض‌های حسابی داشت و معارضها که روایات صحیح السند و ظاهرالدلاله بود، می‌گفت بقای بر جنابت روزه را باطل نمی‌کند و در این مانده بودید که چه کنید و بالاخره مشهور در میان اصحاب حمل بر تقیه کردند و ما گفتیم حمل بر تقیه معنا ندارد؛ برای این که تا جمع عرفی هست، چرا حمل بر تقیه کنیم؟

وصلی الله علی محمد و آل محمد