اعوذ بالله من الشیطان الرجیم . بسم الله الرحمن الرحیم. رب اشرح
لی صدری و یسرلی امری واحلل عقدﺓ
من لسانی یفقهوا قولی.
قاعده اي كه مي خواهيم
بحث كنيم شايد مهمتر از همه قواعد باشد مخصوصاً در زمان ما و آن قاعده رباست ، ربا
چيست ؟ ربا كجاست ؟ حكم ربا چيست ؟ تغلب در ربا جايز است يا نه ؟ آيا ربا مختص بيع
است يا نه ؟ و امثال اينها و چون بحثش جلو آمده ، ديگر انشاء الله بايد مفصل در
اينباره بحث بكنيم لذا ما اسمش را گذاشتيم قاعده الربا .
مثل مرحوم آقاي بجنوردي
و امثال ايشان اسمش را گذاشتند قاعده « لا ربا في مالا يكال و لا يوزن » و نمي
دانم چرا ؟ اين يك فرعي از فروع قاعده رباست . اما بالاخره تيتر بحث و قاعده را
گذاشتند لا ربا في ما لايعقل و لايوزن البته اشتباه است براي اينكه ، مسأله به اين
مفصلي را اسم فرعي از فروع را رويش
بگذاريم و تيتر بندي و عنوان بندي كنيم ، قطعاً درست نيست بنابراين « قاعده الربا»
ربا چيست ؟ از نظر لغت بمعناي زياده است . از نظر اصطلاح يك زيادي خاصي است . و آن
زيادي خاص اينست كه قرضي بده و در آن ربا را شرط بكند اخذ الزياده في القرض و اما
اخذ الزياده با شرط مثل اينكه بيع و شراء مي كند ، ده به يك مي گيرد ، معلوم است ،
اين اخذ الزياده است اما رباي عرفي و رباي شرعي نيست . بنابراين بهترين تعريف ها
ولو جامع افراد هم نباشد ، اما چونكه 95 در صد بحث روي همين است كه اخذ الزياده في
القرض كه قرآن شريف هم روي همين پافشاري دارد ، قرآن روي قرض الحسنه پافشاري دارد
كه مي فرمايد وعده مي دهد ، هم در دنيا مضاعف شود ، هم در آخرت من ذالذي يقرض الله
قرضاً حسناً فيضاعف له اضعافاً مضاعفا اي كاش اين بانكها تجربه مي كردند و مي
ديدند قرآن درست و عالي مي گويد ، حتي اي كاش اين قرض الحسنه ها تجربه مي كردند و
مي ديدند قرآن درست مي گويد مثلاً بعنوان كارمزد كه 4 درصد مي گيرند اگر قرض
الحسنه بدهند به راستي قرض الحسنه قرآني ، بجاي 4 درصد ، 400 درصد پروردگار عالم
به آنها عنايت مي كند و اين آيه در قرآن زياد تكرار شده « من ذالذي يقرض الله
قرضاً حسناً فيضاعفه له اضعافاً مضاعفه و اين اضعاف مضاعفه هم 2 معنا دارد ، يكي
در همين دنيا هر چه داده است ، بجاي اينكه مثلاً بخواهر يك دهم ربا بگيرد ، خدا
چندين برابر به او عنايت مي كند ، يكي هم از نظر ثواب كه در روايات داريم اگر كسي
صدقه بدهد ، خدا ده برابر به او مي دهد اما اگر قرض الحسنه بدهد ، لااقل 18 برابر
است تا به آنجا مي رسد كه موارد هم فرق مي كند ، اگر مثلاً براي جهيزيه ، پدر
مانده ، مي خواهد جهيزيه دختر بگيرد ندارد ، آبرويش در خطر است ، اين ديگر 18 تا و
800 تا نيست ، اين ديگر 8000 تا نيست اين
الي ماشاء الله است .
خُب در مقابل اين قرض
الحسنه ربا است كه پروردگار عالم در قرآن ربا را راجع به قرض الحسنه و عدم قرض
الحسنه مي فرمايد ، يعني گاهي قرض مي دهد و در مقابل قرض چيزي مي گيرد . به اين مي
گوئيم ربا . مسأله اش را بعد مفصل صحبت مي كنيم كه اگر بعنوان كارمزد كلاه درست
كرد يا بعنوان شركت يا بعنوان جعاله ، بالاخره ربا خورد با عنوان ديگر . اين وضعش
چيست ؟ انشاء الله بعد مفصل درباره اش صحبت مي كنيم . پس اگر بخواهيم تعريف غلبه
اي و مشهوري از ربا بكنيم ، « اخذ الزياده في القرض » است . در مقابل قرض الحسنه
كه اعطاء القرض بلا اخذ الزياده است خُب اين تعريفش است اما مثلاً در همين بيع جنس
به جنس كه بايد يك من گندم به يك من گندم باشد ، يك من و نيم گندم به يك من باشد
ولو اينكه يكي جدي باشد ، يكي ردي باشد و قيمت يكي باشد ، اين حرام است ، اين
رباست ، اين يك تعبد است . انشاء الله بعد درباره اش صحبت مي كنيم . آن زيادي كه
مي گيرد را مي گوئيم ربا ، چونكه معناي لغوي اش زياده است اينرا هم در قرض مي گويد
، قرض مي دهم 100 تومان را به 110 تومان ، اين 10 تومان را اخذ كرده ، اين زياده
را مي گوئيم ربا ، در قرض هم بوده ، نه در بيع و امثال اينها ظاهراً مي شود درستش
كرد ، درست است .
قرآن روي اين ربا خيلي
تأكيد و پافشاري دارد ما 3 آيه را امروز مي خوانيم و اين 3 آيه هم پشت سر هم در
آخر سوره بقره است 10-8 آيه خيلي داغ درباره ربا هست و 3 تا از آن آيات در آخر
سوره بقره پشت سر هم هست ؛ آيه 275 الذين يأكلون الربا در اين آيه مفروض عنه گرفته
كه ربا چيست . چون مخصوصاً در زمان پيغمبر اكرم يكي از تجارات آنها ربا بوده يعني
پول قرض مي دادند و بازاي آن پول مي گرفتند لذا اصلاً آنرا مفروض عنه گرفته كه ربا
چيست ؟ مشهور بود . حالا آن موضوع مشهور را پروردگار عالم مي خواهد حكم رويش بار
كند .
لا يقومون الّا كما
يقوم الذي يتخبطه الشيطان من المس ، اينها كارشان به اندازه اي در روز قيامت مشكل
است كه ديوانه وار وارد صف محشر مي شوند ، اين ديوانه وار ، چه مناسبتي با خوردن
ربا دارد ؟ براي اينكه حرفهاي در دنيا هم ، حرفهاي ديوانه واري بوده . يعني اين
تجسم عمل است . براي اينكه معناي تجسم عمل اينست كه اعمال ما ، گفتار و كردار ما
به تناسب صورت بندي مي شود حالا اگر حرفهاي ما ، حرفهاي نامربوطي باشد ، حرفهاي
ديوانه واري باشد و حرام باشد ، صورت بندي
مي شود بدين صورت كه در روز قيامت اين ديوانه وارد صف محشر مي شود ، ذلك بانهم
قالوا انما البيع مثل الربا يك حرف ديوانگي مي زدند و مي گفتند چه فرقي مي كند بين
بيع و ربا ، بيع اينست كه يك من گندم مي دهد مثلاً 10 تومان خريده ، 11 تومان مي
فروشد ، حالا در اينجا هم 10 تومان مي دهد ، 11 تومان مي گيرد ، چه فرقي بين آن
بيع و بين اين ربا مي كند ، قياس مي كردند. اما شايد هم خودشان مي فهميدند بد است
براي اينكه هميشه ربا منفور در جامعه بوده است يعني اصلاً ربا ، عقلاً و عرفاً منفور است ، در جامعه نجس
است . شايد هم اينها توجيه مي كردند ، قرآن مي گويد اين توجيهات ، بيجاست ، حرفهاي
ديوانگي است . « ذلك بانهم قالوا ، انما البيع مثل الربا » مي فرمايد « واحلل الله
البيع و حرم الربا » فرقش اينست كه آن مصلحت تامه ملزمه دارد و گفته است نبايد ربا
باشد .
آن زمان ربا خوري مردم
را بيچاره كرده بود ، يعني 1000 تومان از اين مي گرفت ، سر وقت نداشت بدهد ، رباي
مضاعف مي شد ، 100 تومان گرفته بود ، حالا 120- 110 تومان و به جاهاي عجيب و غريبي
مي رسيد . ديشب آقايي از كرمان پيش من آمده بود و گفت آقا 3 ميليون وام گرفتم و تا
بحال 30 ميليون دادم ، هنوز اين 3 ميليون باقي است به من مي گفت به فريادم برس كه
من چه بكنم تا اين 3 ميليون تمام شود براي اينكه مرتب همه ماهه دارم براي اين 3
ميليون ( پول ) مي دهم و به اين مي گويند رباي مضاعف .
خُب اين اقتصاد را فلج
مي كند ، اين اقتصاد بيمار ما تقصير اين بانكهاست . دولت مي خواست مقداري كم بكند
بالاخره نتوانست ، تصويب شد 12 درصد ، مي خواست يك رقمي اش كند ، 9-8 بكند ، قرآن مي گويد 8 ، 9، 12 و اينها كه نه ،
اينها همه غلط است ، هيچ كن . متأسفانه _ 100 تأسف _ در آمريكا 2 درصد بود ، سال
گذشته يك درصدش كردند در جمهوري اسلامي ، 23 درصد . يكدفعه صاحب يكي از اين قرض
الحسنه ها پيش من آمده بود و مي گفت ما 33 درصد بعنوان قرض الحسنه اسلامي (مي
گيريم ). ببين چه بلاي خانمان سوزي براي
مردم پيدا مي شود كه امير المومنين (س) براي زندگي تجمل گرايي مي فرمود و قد دقت و
رقت و استرقت فضول العيش . اين ربا هم همين است و قد دقت ، انسان را بيچاره و ضعف
عصب دار مي كند . ورقت ، التماس آور به اين به آن ، التماس . و السترقت انسان را
بنده ديگران مي كند ، هر چه كه استفاده مي كند ، بايد براي ربا بگذارد . در حاليكه
مثلاً 500 تومان استفاده كرده اما سرمايه كم آورده ، دوباره بايد قرض كند ، از
اين مغازه ، از آن مغازه ، والسترقت ، اميرالمومنين مي گويند فضول العيش و قرآن مي
گويد آن يكي ، اين هم يكي ، ربا . « احلل الله البيع و حرم الربا » . لذا آنهايي
كه مي گويند الربا مثل البيع يا البيع مثل الربا . اينها حرفهاي اشتباهي مي زنند .
يا مي فهمد ، توجيه گر و قياس مي كند ، يا نمي فهمد و ديوانه به تمام معناست . لذا
قرآن مي فرمايد اينرا نگو ، بيع و معاملات توليد را موجب مي شود و شكوفايي اقتصاد
را موجب مي شود ما چون توليد زراعي و تجاري نداريم اينقدر بدبخت هستيم . اما ربا
موجب نابودي همه مي شود «يمحق الله الربا و يربي الصدقات » . « فمن جاء موعظه من
ربه فانتهي و له ما سلف و امره الي الله و من عاد فاولئك اصحاب نار ، هم فيها
خالدون » . اگر موعظه خدا را پذيرفتند كه پذيرفتند و آن بيع كه كرديد حلال است و
آن ربايي كه گرفتيد بايد پس بدهيد ، امره الي الله . اگر به راستي توبه كرده باشيد
هيچ ، اگر توبه نكرده باشيد در آخرت كتك است . آنهم « اصحاب نار هم فيها خالدون »
كه اگر به راستي به حسب ظاهر معنا كنيم يعني در زمره كفار است ، اگر هم خلود را بر
حسب خلود عرفي بگيريم يعني خيلي ، 1000 سال در جهنم . شيعه است اما 1000 سال بايد
براي اين ربا خوري در جهنم باشد ، اگر توبه نكند .
خُب اين آيه اول ، كه اولاً
گناه خيلي بزرگ است . بعد هم مي فهماند كه بين ربا و بيع _ يعني مطلق معاملات بيع
از باب مثال است _ خيلي تفاوت دارد اما در ضمن حرفي را هم مي فهماند ، اينكه اگر
كسي بيع و قرض ربوي كرد ما مي گوئيم بيعش درست است ، قرضش درست است ، آن ربا حرام
است . سابقاً هم صحبت كرديم ، گفتيم كه شرط فاسد نمي تواند مفسد عقد باشد بنابراين
بعضي از فقها _ منجمله حضرت امام _ فرمودند كه كسي دارد قرض ربوي كرده قرضش درست
است ، و ربا را اگر بتواند ندهد ، ندهد . براي اينكه ربا گرفتن و ربا دادن هر دو
حرام است ، اگر بتواند ندهد طوري نيست اما اصل معامله صحيح است ، از اين آيه اين
هم فهميده مي شود كه « احلّ الله البيع و حرم الربا » و اينكه مرحوم طبرسي در مجمع
البيان مي فرمايد كه « احلّ الله البيع و حرم بيع الربا » اين علي الظاهر درست
نيست مي گويند خود ربا حرام است ، هم حرمت تكليفي دارد ، هم حرمت وضعي و اما آن
بيعي كه كرده است در ضمنش ربا گرفته است ، آن قرضي كه كرده است و ضمنش ربا گرفته ،
آن بيع و قرض ، اشكال ندارد .
در مقام بيان كه نمي
خواهند بگويند ، اطلاق گيري كه نمي خواهند بكنند ظهور حرمت ربا . « احل الله البيع
و حرم الربا » بيع همان خريد و فروشهاست اما چه چيزي حرام است ؟ ربا . قرض ربوي نه
، در مقابل بيع ، ربا كه اين يكي از معاملات است ، امضاء نشده و آن معامله ( كه
بيع است ) امضاء شده ، آن زيادي خوردن در بيع امضاء شده ، آن زيادي خوردن در قرض
امضاء نشده .خُب اين آيه اول .
آيه دوم كه باز 276 است
مي فرمايد « يمحق الله الربا و يربي الصدقات » ربا نابود مي كند ، چه چيزي را
نابود مي كند ؟ هر چه صدقه او را شكوفا مي كند آيا اين تشريعي است يا تكويني ؟
هر دو ، پروردگار عالم پولي كه در آن پول
ربا باشد ، چه ربا بدهد ، چه ربا بخورد ، اين پول بركت ندارد ، اين پول نابود مي
شود ، اين يك معنا . معناي ديگر هم تشريع است كه اصلاً پروردگار عالم به بعضي
چيزها بركت مي دهد ، از بعضي چيزها بركت را بر مي دارد و اين بركت چيزي است كه كسي
نمي داند چيست ؟
اما خيلي ها را سراغ
داريم كه خرجشان به دخلشان نمي خورد ، اما دخلشان بركت دارد . معمولاً ما طلبه ها
خرجمان به دخلمان نمي خورد ، اما هميشه پولداريم ، آن آدم حرام خور دخلش خيلي
بالاتر از خرجش است ولي هميشه گرفتار است ، هميشه بي پول است . اسمش را بركت مي
گذارند واقعاً هم نمي توانيم بركت را معنا
كنيم ، نمي دانيم چيست . اما مي دانيم كه هست . مثلاً اگر مي گويند جابر بن
عبدالله انصاري يك بزغاله كشت و 3 كيلو گندم نان كرد و پيغمبر اكرم ( با آنها ) 40
نفر را غذا دادند ، تعجب ندارد ، يك بركتي به دست پيغمبر اكرم روي اين غذا ( شد )
لذا « يربي الصدقات » اينطوري است . « يمحق الله الربا » يعني خدا بي بركتي را در
اين ربا آورده است و همان كسي كه به راستي ربا مي دهد ، بي بركتي عجيبي در زندگي
اش حكم فرماست . بنابراين يمحق الله الربا و يربي الصدقات را هم مي توانيم تشريعي
معنا كنيم ، تكويني معنا كنيم آنطوري كه در آن آيه معنا كردم و گفتم به راستي ربا
اقتصاد را ناسالم مي كند ، اقتصاد را مريض مي كند ، تشريعي معنا كنيم ، اينكه
پروردگار عالم بركت را از ربا برمي دارد ، از مالي كه در آن ربا باشد برمي دارد و
بركت را روي آن اموالي كه خمس بدهد ، خيلي به تجربه اثبات شده افرادي كه خمس مالشان
را مي دهند ، مالشان بركت دارد . بركت تشريع است به اين معنا كه خدا مي دهد ،
تكويني كه ما اينجا معنا كرديم يعني اقتصاد سالم و اقتصاد ناسالم . و الّا معلوم
است كه همه اش را خدا مي دهد . اينهم از اين آيه .
آيه بعد كه خيلي تنطرقش
از آيات اول و دوم بالاتر است ، آيه 278 است ؛
« يا ايها الذين امنوا
اتقوا الله و ذرو ما بقي من الربا ، ان كنتم مومنين ، فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب
من الله و رسوله » اگر دست از ربا خوري برداشتيد ، برداشتيد و الّا اين جنگ با
خداست . اين 2 معنا دارد ، يك معنا اينكه گناه به اندازه اي بزرگ است و مثل اينست
كه با خدا مي جنگد ؛ « من اهان ولي فقد بارزني بالمحاربه » يك معنا ديگر كه شايد
مهمتر از اين باشد اينست كه اسلام با رباخور سر جنگ دارد ، اگر دست از ربا برندارد
. چه معناي اول باشد ، چه معناي دوم باشد ، روايت راجع به هر دو هم هست ، گناه فوق
العاده بزرگ است ، از آن گناهي كه ديوانه وار وارد صف محشر مي شود ، از آن هم گناهش خيلي بالاتر
است ، ديگر بقيه آيات را نمي خوانيم ، اين 3 آيه بخوبي دلالت دارد بر حرمت ربا ،
انسان پولي بدهد زيادي بگيرد . مثل اين دردسري كه الآن در جمهوري اسلامي پيدا شده
و قرض الحسنه ها ربا مي خورند مثل آب ، اما يك كلاه شرعي سرش مي گذارند .
بانكها هم ربا مي خورند
مثل آب اما يك كلاه سرش مي گذارند . ربا شده اسلامي مثل اينكه بي بند و باري هم
شده اسلامي ، بي بند و باري اسلامي ، رباي اسلامي و همينطور .
ديگر وقت گذشته تا فردا
انشاء الله .
و صلي الله علي محمد و آل محمد .