اعوذ باللّه‏ من الشيطان الرجيم بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم رب اشرح لى صدرى و يسر لى امرى واحلل عقدة من لسانى يفقهوا قولى.

بحث ما درباره جمله لا ضرر و لا ضرار بود كه هر كسى جورى معنا كرده بود. يك معنا كه شيخ بزرگوار فرموده بود مجاز در تقدير بود. حقيقت ادعائيه را هم مرحوم آخوند و شاگردانشان فرموده بودند. حقيقت واقعى را مرحوم حاج شيخ و مرحوم نائينى «رضوان اللّه‏ تعالى عليهما» فرموده بودند، كه رد و ايراد او را كرديم و گفتيم حرف مرحوم حاج شيخ بلا اشكال است و اشكال حضرت امام را هم گفتيم وارد نيست و اگر كسى اين را نپسنديد، حرف مرحوم آخوند با ذوق انسان بهتر از حرف مرحوم شيخ است و اگركسى حرف مرحوم آخوند را نپسندد، خواه ناخواه منحصر مى‏شود به حرف مرحوم شيخ انصارى. دو تا قول ديگر درمسئله هست كه بايد بحث كنيم.

مرحوم شيخ الشريعه كه گفتم يكى ازمراجع و اساتيد بزرگ در زمان همين مرحوم نائينى و مرحوم آقا ضياء ومرحوم آقا سيد ابوالحسن بوده‏است، ايشان لا ضرر و لا ضرار را به معناى نهى گرفته است و گفته است معناى او اين است كه لا يضر احدٌ باحدٍ؛ نبايد مسلمان به مسلمان ضرر بزند. بعد هم روى فرمايش خود چند مثال آورده‏اند كه آنها مسلم است كه حرام است و گفته‏اند پس لا ضرر و لا ضرار هم دال بر حرمت است.

مثالى كه ايشان زده‏اند اين است كه مى‏فرمايند نظير «لا رفث و لا فسوق و لا جدال فى الحج»[1] است. مى‏گويد اين «فلا رفث و لا فسوق و لا جدال فى الحج»، مسلم است كه حرام است و حتى كفاره دارد در حج و علاوه بر اينكه در حج حرام است، هر سه تا در غير حج هم حرام است، براى اينكه رفث يعنى گناه، مثل نگاه كردن فسوق مثل دروغ و غيبت كردن، جدالش هم مثل اينكه بخواهد حرف خودش را به كرسى بنشاند با حق و نا حق. معنايش اين است كه بايد رفث و فسوق و جدال در حج نباشد. هم حرمت تكليفى دارد و هم حرمت وضعى دارد، يعنى كفاره دارد.

مثال دوم: گفته‏اند: «لا طاعة لمخلوقٍ فى معصية الخالق»؛[2] انسان نمى‏تواند براى مردم گناه كند، مثل اينكه خيلى‏ها دينشان رامى دهند به ديگرى. گفته است اين لا طاعة نهى است؛ بايد اطاعت مخلوق براى معصيت خالق نشود، متابعت از مخلوق كه منجر به معصيت خالق است، بايد نشود.

مثال سوم، فرموده‏اند: «لا هجر بين المسلمين ثلاثة ايام»[3]. گفته است مسلمان كه نبايد با مسلمان قهر كند، اما حالا اگر قهر كرد، سه روز حق دارد، اگر بيشتر از سه روز بخواهد قهر باشد، روايات فراوانى است كه سلب اسلام از اوكرده است. گفته است در اين لا هجر بين المسلمين، لاء نهى است؛ بايد هجرت بين مسلمانها نباشد، اگر باشد، اقلاً سه روز باشد در مثال بعدى اين است كه گفته‏اند: لا غش بين المسلمين، غش بين مسلمانها نبايد باشد كه ايشانيك تحقيق كرده‏اند كه مسلم اين لاء تلو منهى واقع شده است.

نمى‏دانم مراد شيخ الشرئيه چيست؛ من بعيد مى‏دانم كه بخواهد بگويد لاء ناهيه است. شما مى‏دانيد كه ما لاء نفى جنس داريم، مثل همين مثالها، لاء نافيه داريم بمعنا لاى جنس، مثل لا رجلٌ فى الدار، يكى هم لاء ناهيه داريم، كه شرط او اين است كه سر مضارع در بيايد، مثل لا تقم. لذا شرط لاء ناهيه اين است كه پهلوى مضارع در بيايد و اما اگرمثل لا ضرر و لا ضرار، لا غش بين المسلمين، لا طاعة لمخلوق فى معصية الخالق، لا رفث و لا فسوق و لا جدال، اينها را بخواهيم لاء ناهيه بگيريم، معمولاً با هيچ لغتى جور نمى‏آيد. لذا اينكه نمى‏شود، براى اينكه لاءناهيه شرط او اين است كه بر سر مضارع در بيايد. بخواهند بگويند اين واقعا نهى است، مثل لا يُعيد است، همين طوركه لا يُعيد فعل مضارع است و معنايش اين است كه اَعِدُ، اينجا هم غش مثل لا يعيد است، كه اخبار است، اما واقعا نهى است. اگر مرادشان اين است، كه اين را همه مى‏گويند. يعنى همان معناى اولى است كه مرحوم شيخ مى‏فرمودند لا حكم ضررىٍ؛ همان نهى است، حقيقت ادعائيه مرحوم آخوند هم همان نهى است، حقيقت مرحوم نائينى هم همان نهى است. همه اشان مى‏گويند لا ضرر و لا ضرار نهى است، نهى است كه به اين صورت در آمده است، كه بايد ببينيم معنايش چيست. همان كه مجاز در تقدير را مى‏گويد، مى‏گويد نهى است، همان كه حقيقت ادعائيه را مى‏گويد، مى‏گويد نهى است، همان هم كه حقيقت واقعيه را مى‏گويد، مى‏گويد نهى است، يك چيز تازه‏اى مرحوم شيخ الشريعه نياورده‏اند. شايدمراد شيخ الشريعه اين باشدكه بگوييم اين لا رفث و لا فسوق و لا جدال، يا لا ضرر و لا ضرار مثل يُعيد است، يعنى راستى انشاء نهى از او مى‏شود اين مرادشان باشد.

اگر اين باشد، يك حرف ديگر پيدا مى‏شود و ظاهرا مرحوم شيخ الشريعه همين را مى‏خواهند بگويند، كه بخواهند بگويند نه اينكه لا حكم ضررى فى الاسلام بطوركلى، بلكه لا ضرر و لا ضرار فى الاسلام بمنزله لا يضر احدٌ باحد است، مثل لاتُعيد كه در روايات ما زياد دارد كه جمله خبريه مى‏آيد. و اگر يادتان باشد مرحوم آخوند در كفايه مى‏گفتند جمله خبريه اوجب در وجوب هم است و جمله خبريه اوجب است بخاطر اينكه بقول حضرت امام مى‏فرمودند يك دفعه به پسرش مى‏گويد غيبت نكن، اما يك‏دفعه خطاب به مردم مى‏كند و مى‏گويد اين پسر من غيبت نمى‏كند، اين همان غيبت نكن است، اما ترغيب و تحريص مى‏كند به اين صورت كه غيبت نكند مرحوم شيخ الشريعه اين را مى‏خواهند بگويند كه اين جملاتى كه گفتيم ـ من جمله لا ضرر و لاضرار ـ انشاء نهى است، يعنى با اين جمله شارع مقدس را انشاء كرده‏است.

اين حرف خوبى است، اشكال حرف اين است كه اگر اين نهى باشد، آن وقت با كار پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم چه جور در مى‏آيد؟ پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلمفرمودند برو اين درخت را بكن و بيندار در مقابلش. مسلم اين حكم حكومتى بوده است، براى اينكه خود انصارى كه نمى‏توانسته اينكارها را بكند، پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم با آن ولايتشان فرمودند برو درخت را بكن بينداز در مقابلش. آن وقت اگر حرف مرحوم شيخ و حرف مرحوم آخوند و حرف مرحوم نائينى درست باشد، عالى در مى‏آيد و آن اين است كه پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم براى اين كارشان علت آوردند و آن اين است كه ما در اسلام حكم ضررى نداريم و تو مى‏خواهى ضرر بزنى به اين، بنابراين من دستور دادم كه درخت را بِكنند. لا ضرر و لا ضرار مى‏شود علت از براى حكم پيامبر يا كار پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم. اين خوب است و اما اگر حرف مرحوم شيخ الشريعه باشد كه لا يضر احدٌ باحد نهى باشد، معنايش اين است كه پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم علت آوردند براى كارشان به نهيى كه الآن مى‏كنند. اين نمى‏شود، بايدحكم ضررى بطوركلى در اسلام نباشد و پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم كارى بكنند و مصداق درست بكنند، بگويند علت او هم لا ضرر و لا ضرار و اما اگر نهى باشد پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم كار را بكنند بعد هم نهى او را بكنند و آن نهى بخواهد علت واقع شود، اين نمى‏شود؛ نمى‏شود نهى بعدى علت براى فعل قبلى باشد. نظير اينكه ما يك كارى را انجام بدهيم، بعد بگويند چرا اين كار را انجام دادى؟ بگويم بايد چنين باشد. اين بايد چنين باشد، يعنى من مى‏گويم: علت كار من، نهى خود من است و اين نمى‏شود. پس نهى در شريعت بوده است، همان كه شيخ انصارى مى‏گويند كه لاحكم ضررى فى الاسلام، پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم كار را كردند و علت او را همان نهى در شريعت مقدس اسلام دانستند. در شريعت مقدس اسلام اين بوده كه كسى نمى‏تواند به كسى ضرر بزند. اين سمره به انصارى ضرر مى‏زد، پس پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم حكم حكومتى كردند و براى حكم حكومتى خودشان دليل آوردند و دليل اين است لا حكم ضررىٍ فى الاسلام و اما اگر بخواهيم نهى بگيريم، معنايش اين است كه پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم حكمش را كردند، بعد هم نهى او را كردند.

بعد از آنكه حرف شيخ الشريعه رادرست كرديم، برمى گردد به اينكه اِخبار به صورت انشاء است، يعنى لا يضر احدٌ باحد. حالا پيغمبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم كارى را انجام دادند، مى‏خواهند لا يضر احدٌ احدا را علت براى حكمشان بياورند، فرمودند «يا سمره انت مضار». وقتى انت مضار، من اين كار را كردم. چرا؟ چون لا ضرر و لا ضرار؛ چونكه در اسلام ضرر نيست، من اين كار را كردم. اما اگر انشاء باشد، مى‏فرمايد يا سمره انت مضار؛ من اين را بجا آوردم براى اينكه حالا نهى مى‏كنم لا يضر احدٌ باحد. اين نمى‏تواند علت براى حكم واقع بشود. اگر لا ضرر و لا ضرار فى الاسلام يعنى لا حكم ضررىٍ و لا حكم ضرارىٍ ـ مجاز در تقدير باشد ـ خوب است، اما اگر انشاء باشد، يعنى مثل اينكه شما مى‏گوييد يُعيد يعنى اَعِدُ، لا ضرر و لا ضرار يعنى انشاء كرد پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم كه لا يضر احدٌ باحد اين مى‏شود نهيى كه الآن پيدا مى‏شود، يعنى انشاء الآن است، اين انشاء الآن بخواهد علت واقع بشود براى فعل قبل پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم، نمى‏شود. بگويد اى مرد برو درخت را بكن در مقابلش بينداز براى اينكه من الان نهى مى‏كنم لا يضر احدٌ باحد.

اين برمى‏گردد به اينكه علت بعدى ـ يعنى انشاء بعدى ـ علت براى حكم قبلى باشد و هو لا يجوز. اگر هم بگوييد لا يضر احدٌ باحد يعنى لا حكم ضررىٍ، اين ديگر انشا، نمى‏شود، بلكه اين اخبار مى‏شود.

حرف ديگرى كه بعد درباره‏اش صحبت مى‏كنيم اينكه مسلم نبود ضرر در اسلام از اول امر بوده است، يعنى با لا ضرر و لا ضرار كه پيدا نشده است، پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم همان وقت كه مبعوث به رسالت شد، لا ضرر و لا ضرار داشت، همان وقت تصرف در مال مردم را حرام مى‏دانست. پس اگر انشاء باشد معنايش اين است كه قبلاً نبوده، حالا پيدا شده. اگر بگوييد انشايى است كه قبلا بوده و حالا هم هست، انشاء روى انشاء معنا ندارد. اين لا ضرر و لا ضرار نهى انشايى نمى‏باشد به معنا اينكه بايد انشاء حكم نباشد، بايد اخبار باشد و وقتى بايد اخبار باشد، حرف مرحوم شيخ است، نه حرف مرحوم شيخ الشريعه.

بنابراين اينجور شد كه اولاً به شيخ الشريعه عرض مى‏كنيم ما لاء بمعناى نهى نداريم؛ لاء ناهيه بر سر فعل مضارع در مى‏آيد و اگر بفرماييد اخبار است بصورت انشاء، اين را مى‏پذيريم؛ اين خوب است. اشكال او اين است كه اين به منزله علت است براى كار پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم و علت بايد قبلاً باشد تا پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم روى آن علت حكم كرده باشد و الا بخواهد بعد پيدا بشود، لازمه‏اش اين است كه علت حكم بعد از حكم پيدا بشود.

و يك حرف هم اين است كه اين لا ضرر و لا ضرار قبلاً بوده، بنابراين در اينجا يك توجه بيشتر نيست؛ به قول آقايان مثل رواياتى است كه يك توجه بيشتر نيست، يك حكم داريم، ده تا روايت روى او داريم، يا يك حكم داريم، ده آيه روى او داريم. اين ده تا آيه يكى انشاء است، ما بقى بايد بيان همان حكم باشد، توجه به همان حكم باشد. «اقم الصلوة»[4] حكم است، «اذا قمتم الى الصلوة فاغسلوا وجوهكم»[5] هم يك حكم ديگر است، يعنى بيان موضوع است. يا اقم الصلوة يك حكم است، جاى ديگر مى‏گويد «اقيموا الصلوة»[6] هر دو كه نمى‏تواند انشاء باشد، يكى لغو است، بايد آن ديگرى تاكيد براى اولى باشد. چنانچه قرآن شريف معمولاً چون اخلاق است، بايد مرتب تكرار داشته باشد. اين خلاصه حرف مرحوم شيخ الشريعه.

يك چيز ديگر هم هست و آن اين است كه همانطور كه ايشان ده بيست مثال پيدا كرده، ما هم ده بيست مثال پيدا كرده‏ايم كه اينها هيچ كدام نهى مرحوم  شيخ الشريعه نيست، مثلاً «لا صلوة الا بفاتحة الكتاب»،[7] «لا سهو فى سهو»،[8] «لا شك لكثير الشك»،[9] «لا عتق الا فى ملك»[10] و امثال اينها كه همه اينها احكام وضعيه را مى‏گويد و در هيچ كدام اينها نهى در كار نيست، در همه اينها حكم وضعى را مى‏گويد و درحكم وضعيه خواه ناخواه بايد بگوييم اين لاء، لانفى جنس، يا حقيقت ادعائيه مرحوم آخوند، يا حقيقت مرحوم نائينى و يا مجاز در تقدير مرحوم شيخ انصارى است.

حرف پنجم، مال حضرت امام است كه ايشان در درس اصرار داشتند روى اين قاعده و اينكه لا ضرر و لا ضرار نهى حكومتى است و پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم گفتند درخت را بكن و بينداز در مقابلش، آن وقت مى‏خواهند بفهمانند كه اين كار من، كار حكومتى بوده، آن وقت گفتند لا ضرر و لا ضرار يعنى من حكم مى‏كنم بنحو حكومتى است.[11]

حرفى نيست كه مسلم است و پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم با آن ولايتى كه داشتند اين كار را كردند، اما اين لاضرر و لا ضرار نهى حكومتى است، يعنى چه؟ باز بايد علت براى حكم حضرت رسول صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم باشد، يعنى حضرت رسول حكم كردند اگر كسى به حضرت رسول بگويد چرا اين حكم را كردى؟ جواب مى‏دهند لا ضرر و لا ضرار؛ چونكه در اسلام ضرر نيست و اين انصارى مى‏خواسته ضرر بزند، من جلوى ضرر را گرفتم و گفتم درخت را بكن بينداز در مقابلش. اگركسى به من بگويد چرا اين حكم را كردى؟ مى‏گويم علت حكم من ـ نه فتوا دادن من است و اما ما بخواهيم لا ضرر و لا ضرار را حكم حكومتى بگيريم، على الظاهروجهى ندارد.

 وصلى اللّه‏ على محمد و آل محمد.