نگفته بود: «موضوع کل علم ما یبحث عن عوارضه الذاتیه» و فرموده بود: «موضوع کل علم هو نفس موضوعات مسائله» بهتر بود. بعد به قول ایشان تباین دارد مفهوماً، اتحاد دارد مصداقاً. خُب،  وقتی تباین داشته باشد مفهوماً یعنی با آن عوارض مشخصه، اتحاد داشته باشد مصداقاً، یعنی زید و عمرو و بکر، اینها در انسانیت با هم متحدند، یک چیز هستند آن جزئی است، آن کلی است. کلی عین جزئی است، جزئی عین کلی است. فرقش این است که جزئی یک چیز زائد دارد توی منطق اسمش را می‌گذاریم عوارض مشخصه آن عوارض مشخص کلی ما را متعدد می‌کند در حقیقت به قول حضرت امام (رضوان الله تعالی علیه) همان انسان با عوارض مشخصه می‌شود فرد. عوارض مشخصه را بردار آن که اشتراک است یکی می‌شود؛ «ما یقع فی طریق الإستنباط».

بنابراین، این که می‌فرماید لازم می‌آید کفایه صد تا علم باشد، می‌گوییم نه، لازم می‌آید کفایه یک علم باشد بله؛ کفایه یک علم است، علم فقه هم یک علم دیگری است. این صدتا فرض و صد تا مسأله دارد. آنهم صدتا فرض و صد تا مسدله دارد. مرحوم آخوند «کلاه صدراعظم را سر نوکر گذاشته اند». عوارض مشخصه را آورده‌اند‌ جزء موضوع کرده‌اند‌ ؛می گویند پس بنابراین باید یک علم صد تا موضوع باشد، یا صدتا موضوع صد تا علم باشد.

اشکال: جایی که تباین مفهومی باشد و اتحاد مصداقی بله شما درست می‌گوئید ولی جایی که تباین مفهومی نباشد، اتحاد مفهومی باشد، مثل کلمه و کلام در صرف یا در نحو یا در علم معانی. در آنجا چطور؟

جواب: کلمه و کلام هم همینطور است. درباره کلمه و کلام بناست در علم نحو صحبت کنیم لذا ما می‌آئیم در باب فاعل می‌گوییم: «کل فاعل مرفوع» حالا این «کل فاعل مرفوع» در حقیقت چیست؟ الکلمهُ و الکلامُ مرفوعٌ مِنْ حَیثُ اَنَّهُ فاعِلٌ. لذا این که می‌فرمایند: «لازم می‌آید که یک علم، صد تا علم باشد» ؛ می‌گوییم: نه؛ لازم می‌آید یک علم یک علم باشد. برای این که آن مسائل عین همان موضوع است که شما یاد ما دادید. گفتید: «موضوع کل علم هو نفس موضوعات مسائله» بنابراین همانطور که گفته اند، «تمایز العلوم بِتمایز الموضوعات» است.

یک ایراد دیگر بر مرحوم آخوند هست و آن این است که اگر ما بگوئیم: تمایز علوم به تمایز اغراض است. خُب،  حالا روی علم نحو، من علم نحول می‌خوانم اهمیت هم به آن می‌دهم، مثل آن وقتها که اصفهانی ها به آن اهمیت می‌دادند. از من می‌پرسند اینقدر علم نحو می‌خوانی غرض تو چیست؟ می‌گویم: می‌خواهم آشنا باشم .به روایت اهل بیت و بتوانم استنباط بکنم می‌گویند «دیگر چه»؟ می‌گویم می‌خواهم آشنا باشم به قرآن شریف و بتوانم قران را معنا کنم.می گویند دیگر چه؟ می‌گویم می‌خواهم در میان مردم خوب حرف بزنم. (به قول آن آقای نحوی: بهترین زینتها برای انسان این است که خوب حرف بزند) و همچنین، ده تا غرض درست می‌کنم برای علم نحو، مرحوم آخوند باید بگوید علم نحو ده تا علم است. آیا می‌شود گفت؟! مرحوم آخوند که می‌گویند:«تمایز العلوم بتمایز الاغراض» خُب،  من سه تا غرض بلکه بیشتر، روی علم نحو دارم. اغراض فراوانی روی هر علمی هست. معلوم نیست که شما بتوانید یک عملی پیدا کنید که یک غرض داشته باشد. علوم اغراض فراوانی دارد و تمایز نمی‌تواند بواسطه غرض باشد. تمایز به عوارض مشخصه است. اینها چیزهایی است که مرحوم آخوند یاد ما داده اند. تمایز باید با عوارض مشخصه باشد. اگر عوارض مشخصه آمد تمیز آورده می‌شود و الّا نه. و اگر غرض من راجع به علم اصول و علم نحو و علم صرف و علم معانی بیان همانها باشد که مرحوم آخوند در باب اجتهاد، می‌فرمایند: «یُشْتَرَطُ در اجتهاد»، کسی که بخواهد مجتهد باشد باید علومی را داشته باشد: علم فقه، علم نحو، علم صرف، علم معانی و بیان، علم لغت، علم تفسیر، خُب، ، الان ما برای همه اینها یک غرض داریم. حالا همه اینها یک علم است؟! یعنی معمولاً طلبه ها که نحو می‌خوانند برای خاطر این است که بتوانند سطح بخوانند. سطح می‌خوانند برای این که بتوانند خارج بخوانند. خارج می‌خوانند برای‌این‌که بتوانند مجتهد باشند. خُب،  حالا یک غرض روی ده علم است. آیا ده علم را می‌توانیم بگویم یک علم؟! دیگر مابقی معمولاً این جور است، در ما طلبه ها مغفولٌ عنه است. ما اگر صرف و نحو می‌خوانیم برای خاطر همین است که بتوانیم روایت معنا کنیم، یعنی مجتهد باشیم. اگر معانی و بیان می‌خوانیم برای خاطر همین است که بتوانیم تشخیص بدهیم روایات از ائمه طاهرین است یا نه؟ و اگر علوم دیگر می‌خوانیم باز برای همین است که بتوانیم استنباط کنیم. یا ما طلبه ها هفت، هشت، ده تا علم می‌خوانیم تا بتوانیم استنباط بکنیم و این هفت، هشت، ده تا علم یک غرض دارد. خُب،  طبق حرف مرحوم آخوند بادی این هفت، هشت، ده تا علم یک علم باشد.

لذا هم ایراد نقضی به ایشان وارد است و هم جامع افراد نیست، هم مانع اغیار نیست. گاهی غرضهای فراوان روی یک علم هست. گاهی هم یک غرض روی علوم.

یک ایراد دیگر به مرحوم آخوند است و آن ایراد این است که آقا غرض، علت غائی است و چه طور می‌شود علت غائی بشود جزء معلول؟! مرحوم آخوند هم همین کار را کرده‌اند‌. می‌گویند تمایز علوم به تمایز اغراض است، یعنی اگر علت غائی آمد متعدد می‌کند؛ اگر نه، نه. یک امر خارجی را می‌آورند یعنی علت را (علت غایی از نظر تصور مقدم است؛ و از نظر نتیجه مؤخر است؛ بالاخره علت است)؛ می‌آورند معلول رامتعددش می‌کنند. می‌گویند تمایز علوم به تمایز اغراض. ما می‌گوییم تمایز علوم به عوارض مشخصه آن علوم است. تمایز علوم بواسطه موضوع مختلف می‌شود، به واسطه محمول مختلف می‌شود، و دو علم می‌شود و اگر ما بخواهیم زید و عمرو را تمیز بدهیم باید عوارض مشخصه بیاوریم. عوارض مشخصه او جزء او می‌شود، جزئی می‌شود جزء او می‌شود و برای ما تعد، درست می‌کند. پس این یک قاعده کلی است که ما اگر بخواهیم مُمَیّز درست بکنیم، مثلاً اگر می‌خواهیم در یک زمینی ممیز درست بکنیم، خُب،  باید دیوار دور آن بکشیم تا ممیز بشود. اگر هم ما بخواهیم دو علم درست بکنیم باید برویم سراغ عوارض مشخصه، مسائل درست بکنیم، مسأله واحد را دو تا مساله بکنیم، یک مسأله را چند تا مسأله بکنیم. باید جنس را نوع بکنیم، نوع را فصل برایش بیاوریم، کلی را جزئی بکنیم بالاخره همه می‌رود توی عوارض مشخصه. خُب،  این خوب است، همین است که می‌گوییم: تمایز علوم، به تمایز موضوعات است، به تمایز محمولات است و اما اگر گفتیم تمایز علوم به اغراض است، علت غایی را ممیز برای علم قرار داده‌ایم‌ و ظاهراً نمی‌شود .

امر واضح است اما چه شده مرحوم آخوند این دو سطر کفایه را آورده‌اند‌ خیلی هم رویشان بحث نکرده‌اند‌ و رد شده‌اند؟ آنچه می‌فهمیم ایراد فراوانی به مرحوم آخوند هست و نمی‌توانیم بگوییم تمایز علوم به تمایز اغراض است. باید بگوییم تمایز علوم به تمایز موضوعات و محمولات است. گاهی غرض واحد هم رویش هست، گاهی اغراض متعدد روی اوست. این خلاصه حرف و اگر مرحوم آخوند هم با دو، سه سطر حرف را تمام کرده بودند، با آن مرامی که مرحوم آخوند دارند و یا ما داده‌اند‌ کفایت می‌کرد. اینها برای ما خیلی نتیجه عملی ندارد.

و صلی الله علی محمد و آل محمد