شرح فضیلتها و رذیلتهای اخلاقی
رذیلت ششم: عجله
از جمله صفات رذیله، عجله است، به این معنا که انسان چیزی را قبل از فرارسیدن وقت آن طلب نماید. عجله، بهطور معمول با حماقت همراه است و آنچه از آن حاصل میشود، بدون فكر و تأمل بهدست میآید.
عجله، از صفاتی است که بهصورت ذاتی در نهاد انسان نهاده شده است، امّا رسوخ آن در دل، در پی پیروی از این رذیلت اخلاقی پدید میآید و نیاز به مراقبت و ممانعت دارد. قرآنکریم میفرماید:
>وَ يَدْعُ الْإِنْسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالْخَيْرِ وَ كانَ الْإِنْسانُ عَجُولاً<[1]
از این آیۀ شریفه، به خوبی استفاده میشود كه انسان عجول، یعنی کسی که صفت عجله در دلش جای گرفته، قدرت تشخیص بین خیر و شر را از دست میدهد و در نتیجه، به گمان تحصیل خیر، به دنبال شر میرود.
در همین راستا، یکی از مفاسد عجله، رهاكردن آخرت و روی آوردن به دنیای پست است:
>كَلاَّ بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ، وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ<[2]
خلاصه آنکه، انسان عجول، در پی لقای پروردگار نیست و راه كمال و تقرّب را نمیپوید و در مقابل، برای رسیدن به دنیای فانی، شتابان است. چنین کسی، بقا را رها کرده، به فنا چنگ ميزند، از مُلك بیزوال روی گردانده، به دار فریب و مُلك فناپذیر روی ميآورد و سرگرم لذتهای زودگذر شده و از لذات باقی محروم ميگردد. این چنین است که در قیامت به چنین افرادی خطاب میشود:
>أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ في حَياتِكُمُ الدُّنْيا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ<[3]
نتیجه آنكه، عجله، افساری است که شیطان و یاران او، به گردن بندگان میافکنند تا آنها را در دام گمراهی گرفتار ساخته، از کمال بازدارند.
آنچه در این مبحث توجه میطلبد، اینکه شتاب گرفتن و سبقت در نیکیها، مصداق عجله نیست و اینکه گاهی عجلۀ غیر مذموم شمرده میشود، اشتباه است. مثلاً آنجا که قرآنکریم میفرماید: >فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ<[4] یا پیامبر اکرم$ که میفرمایند: «إِنَّ اللَّهَ يحِبُّ مِنَ الْخَيرِ مَا يعَجَّلُ»[5]؛ سفارش به این سبقت و تعجیل، در واقع سفارش به تعویق نینداختن كار خیر از وقت مناسب آن و تأکید بر استفاده از فرصت است. اینگونه آیات و روایات، مطلقاً به معنای خواستن چیزی در غیر موقع مناسب آن، بدون تفكر و تأمل نیست كه مصداق عجله باشد و تصوّر گردد که عجله در کارهای نیک، پسندیده است.
بنابراین، عجله، با تعریفی که بیان شد، در هر صورت مذموم است و هر چه بر شدّتش افزوده شود، ناپسندی آن بیشتر میگردد.
ناگفته پیداست که راهکار رفع صفت رذیلۀ عجله، پیروی نکردن از آن و بیاعتنایی به خواست شیطان و نیز تمرین ضدّ آن، یعنی آرامش و صبر است.