شرح فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی

رذیلت سی و سوّم: اعتماد و تكیه بر غیر خداوند متعال

این رذیلت، عبارت از آن است كه آدمی بر اسباب و عللی غیر خداوند متعال، اعتماد و تكیه کند. این عوامل، گاهی آشکارند، مانند قوّۀ بدنی، كسب و كار، دانش، ثروت، زمین و زراعت؛ گاهی نیز غیر آشكارند، همچون عقل، تیزهوشی و سیاست‌مداری؛ و در هر صورت، همۀ عوامل، وابسته به قدرت خالق یکتا هستند، امّا انسان در اثر رسوخ این ملکه، گاهی فراموش می‌كند كه در همۀ امور، علّت حقیقی، تنها خداوند است و هیچ مؤثّری جز او در عالم وجود ندارد؛ بلكه هیچ قوّه و توانی در دار هستی نیست، مگر آنكه به‌دست اوست و از او نشأت پذیرفته است.

قرآن‌کریم سخن در این باره فراوان دارد. از باب نمونه می‌فرماید:

>إِنَّ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ<^[1]

می‌‌فرماید: اسباب و عواملی جز خدا، که شما بر آن‌ها تکیه می‌کنید، اگر همگی مجتمع شوند، هرگز نمی‌توانند حتی یک مگس بیافرینند و اگر آن مگس چیزی از آنان برباید، نمی‏توانند آن را پس بگیرند؛ طالب و مطلوب هر دو ضعیفند.

این صفت رذیله، تبعات و عواقب شومی دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌گردد. افرادی که به غیر خدا اعتماد و تکیه می‌کنند، به مفاسدی همچون غیبت، بدزبانی، کینه، نفرت، دست‌اندازی به حقوق دیگران، دنیادوستی، ذلت، از دست دادن شخصیت اجتماعی، اندوه، غم، پریشانی، ترس و اضطراب دائمی دچار می‌گردند.

از این گذشته در روایات آمده است که خداوند متعال امید کسی که به غیر او امید داشته باشد را ناامید ساخته و هرکس به غیر خدا رو کند، خداوند سبحان او را به همان واگذار می‌نماید. امام جواد% می‌فرمایند:

«مَنِ انْقَطَعَ إِلَي غَيرِ اللَّهِ وَكَلَهُ‏ اللَّهُ‏ إِلَيهِ»[2]

راهکار نجات از این ملکۀ ناشایست، تقویت ایمان و اعتقاد و سپس، عمل بر طبق اعتقاد صحیح و عمل بر ضدّ این صفت رذیله است. انسان می‌تواند با تلقین و با مطالعۀ آیات و روایات، خود را به این باور برساند که قدرت و عظمت، از آنِ خداست و تنها باید به او توکل و تکیه و اعتماد کرد. پس از تقویت اعتقاد، نوبت عمل است و باید همۀ امور را به خداوند سبحان واگذار کرده، تنها از او مدد بجوید تا کم کم آن ملکۀ ناپسند، به ملکۀ توکّل مبدّل گردد.

مداومت بر خواندن آیۀ شریفۀ >إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعينُ<^[3] یا ذکر «لاحول و لا قوّة الا بالله العلي العظيم» نیز در این زمینه مفید است و باید به‌تدریج، این اذکار، از ذکر لفظی به ذکر قلبی و بعد به ذکر عملی ارتقاء یابد.